چکیده ی مقاله
پیشرفت هر جامعه ای به چگونگی کیفیت آموزش و پرورش آن جامعه بستگی دارد . آموزش و پرورش اگر راه دموکراسی و روش علمی پیش گیرد زمینه ی ایجاد جامعه ای پیشرفته را مهیا می سازد .به منظور رسیدن به این دموکراسی ، رعایت قانون و نظم و ایجاد نگرش مثبت در این زمینه و اعمال آن توسط افراد یک جامعه ، به خصوص متو لیان امر خطیر تعلیم و تربیت ، ضرورت می یابد . در این مقاله ، سعی بر این است که ضمن تعریف کلید واژه های ارائه شده ، به مواردزیر پرداخته شود:
- اهمیت و ضرورت نظم و انضباط در کلاس
- روش تدریس مناسب
- راه ها و فنون ایجاد نظم کلاس و یا مدیریت کلاس
- ویژگی های رفتاری و اخلاقی یک معلم و رابطه ی آن با ایجاد نظم کلاس .
همچنین در این مقاله ضمن تبیین وتوضیح مواد ذکر شده و ارائه ی راه حل های کاربردی بر مبنای تئوری های علم تعلیم و تربیت در رابطه با موضوع مقاله ، در پایان پیشنهادهایی نیز براساس موضوع مهم مدیریت کلاس که همه ی معلمان و استادان دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی با آن درگیر می باشند ، ارائه می گردد.
کلاس درس یک سازمان اجتماعی آموزش است ،سازمان های اجتماعی ، آموزشی – تربیتی ، بدون پیروی محض از ارتباطات رسمی در جهت پویایی پیش می روند . وجود نظم و انضباط در کلاس و یا به عبارتی مدیریت کلاسی ، جهت اثر بخشی و کارآیی و در نهایت بهره وری کار یک معلم بسیار مؤثر می باشد . بنابراین لازم است در این خصوص فنون و ویژگیهای مورد نیاز مدیریت کلاس شناسایی و تبیین گردد، تا مورد استفاده ی همه ی کسانی که با آموزش و پرورش سر و کار دارند ، قرار گیرد .
تعریف مدیریت
از مدیریت تعریف های زیادی شده است که بر اساس اهمیت کاربرد آن ها در رفتار کلاسی به برخی اشاره میشود .یکی از تعاریف قابل قبول مدیریت در امر رفتار کلاسی این تعریف است:
مدیریت یعنی هنر انجام دادن کارها به وسیله ی دیگران (فالت) در این تعریف ، رفتار آمرانه ی معلم و همچنین خود محوری وی مورد انتقاد قرار می گیرد . با توجه به این تعریف ، معلم بایستی یک راهنمای خوب باشد ، ولی کارها توسط خود دانش آموز انجام شود . و آنها در امر یادگیری فعال باشند. بدیهی است که هر چه مشارکت دانش آموزان در فعالیتهای کلاسی و در امر یادگیری بیشتر باشد ،رشد مهارت های گوناگون در آنان بیشتر می شود ،و متکی به خود می گردند و اعتماد بنفس در آنان رشد می کند . باید در نظر داشت که این تعریف در کلاس هایی که فراگیران دوران کودکی را طی می کنند ،دارای کاربرد زیادی نیست در مقطع ابتدایی ،پیش از آنکه معلم به کودکان آموزش دهد ،بایستی عمدتآ خود ، برنامه ریز بوده و اهداف آموزشی را دنبال کند ، زیرا با توجه به ویژگی های خاص کودکان اولآمتکی به دیگران بوده و ثانیآ کم تجربه می باشند ، این وظیفه به معلم برمی گردد ، در حالی که آموزش بزرگسالان به دلیل اینکه آنان در امر برنامه ریزی های درسی و کلاسی ، از اهمیت زیادی برخوردار می گردد . با توجه به موارد فوق در آموزش دوره های بالاتر ، لازم است فراگیران ، خود در امر یادگیری مشارکت داشته باشند . در تعریف دیگر مدیریت کار کردن با افراد به وسیله اعضای گروه هابرای تحقق اهداف سازمانی بیان شده است (پرداختچی 1372)
در این تعریف ، اهمیت مشاکت معلم به عنوان رهبر و راهنمای دانش آموزان ، بیشتر ملحوظ است ، بدین معنی که پس از اینکه اهداف مشخص شد معلم و دانش آموزان بایستی با برنامه ریزی صحیح راه رسیدن به آن را دنبال کنند .
تعریف مدیریت کلاس
مدیریت کلاس درس عبارت ازرهبری کردن امور کلاس درس از طریق : تنظیم برنامه درسی ،سازماندهی مراحل کار و منابع ، سازماندهی محیط به منظور بالا بردن کار نظارت بر پیشرفت دانش آموزان و پیش بینی مسائل با لقوه است .( صفوی،1372) .
تعریف دیگری از سازماندهی و مدیریت کلاس وجود دارد که میتوان از آنها در رهبری کلاس درس ، با تکیه بر بعد انسانی آن چنین تعریف کرد :
مدیریت کلاسی عبارت است ، از هنر به کار بردن دانش تخصصی و بهره گیری ازمهارت های کلاس داری در هدایت دانش آموزان به سوی اهداف مورد نیاز و جامعه .
اهمیت و ضرورت مدیریت و انضباط کلاس
بدون شک به منظور تدریس ونیل به اهداف آموزش و پرورش ، وجود شرایطی لازم می باشد ، از جمله این شرایط می توان به نظم حاکم بر کلاس به عنوان فاکتری مهم اشاره نمود،
زیرا کلاسی که در آن اولین گام یادگیری (یعنی نظم وانضباط و مشارکت در فعالیت و جلب توجه فعال شاگردان) اعمال نگردد، به یقین نتایج مطلوبی نخواهد داشت. روش های کلاس داری ونظم کلاس در ایجاد انگیزه برای یادگیری دانش آموزان بسیار موثر می باشد.
اهداف می توانند به وسیله روش ها تحت تاثیر قرار گیرند.( 1999،rozyck) بنابراین اعمال روش های درست تدریس و سبک های مناسب مدیریت با توجه به شرایط کلاس ، امکانات آموزشگاه ، توانایی معلم و نوع کتاب و محتوای درسی ، متفاوت میباشد.
عوامل موثر بر مدیریت کلاس را در سه قسمت به شرح زیر طبقه بندی می نماییم .
الف: ویژگی های شخصیت معلم ؛
ب: روش های تدریس معلم ؛
ج: استفاده از فنون تدریس .
در شکل زیر عوامل موثر بر مدیریت کلاس ترسیم گردیده است .
عوامل موثر بر مدیریت کلاس
روش تدریس ویژگی های معلم فنون تدریس
الف) ویژگی های شخصیتی معلم
بدون شک شخصیت و یا ویژگی های شخصیتی معلم ، یکی از عوامل بسیار مهم در نظم دهی کلاس می باشد. معلمی که ظاهرآن آراسته می باشد ، مثبت نگر و خوش اخلاق است به توانایی های ذهنی ، جسمی، عاطفی و تفاوت های فردی شاگردان آگاهی دارد ، شرایط فیزیکی کلاس را از قبل آماده می سازد ، مهارت ارزشیابی و پرسش کردن را میداند، دانش آموزان را دوست دارد و به کارش علاقه نشان میدهد، با ایمان ،راستگو ، صادق و خوش بیان می باشد و در کارش مسلط است و با معلمی که این ویژگی‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ها را ندارد ، مسلمآ بسیار متفاوت است بنابر این معلمین باید این صفت را در خود آشکار نمایند و در تمهیدات اشتغال به حرفه ی مقدس معلمی ،این ویژگی ها را در خود متبلور سازند .
ب)روش های تدریس
بسیارند دانشجو معلمینی که در کلاسها ی دانشگاه یا مراکز تربیت معلم ، دائم این جمله را بیان می دارند که " این روش تدریس را نمیتوان در کلاس ها به کار برد " دلیل گفتن این جمله اعتراضی این است که دانشجویان معلمی ، هنوز آگاهی ندارد که هر روش تدریس کارآیی خاص خود دارد و از یک روش تدریس نمی توان برای آموزش همه دروس و یا در همه کلاس ها استفاده نمود . همچنین بعضی اذعان می دارند که اجرای بعضی از روش های تدریس ، باعث شلوغی و بی نظمی کلاس می گردد .
در توضیح این مطالب شایان ذکر است که یک معلم باید با توجه به شرایط کلاسی- امکانات و تجهیزات – توانایی های خود و شاگردان و محتوای کتب درسی یک روش مناسب انتخاب نماید و در صورتی که روش تدریس معلم مناسب نباشد باعث سردر گمی شاگردان ، شلوغی کلاس و اتلاف وقت خواهد شد . بنابر این لازم است که یک معلم نسبت به الگوها ،روش ها و راهبردهای فنون تدریس ،آگاهی های لازم را داشته باشد تا به موقع و در جای مناسب از هر کدام از روش ها و فنون ،با موقعیت بهره مند گردد .
یکی از دلایل عدم استفاده از روش های فعال تدریس توسط معلمان محتوای کتب درسی می باشد . تحلیل محتوای کتب درسی دوره ی دبیرستان نشان می دهد که تنها 37 درصد معیار های روش های تدریس فعال و کتب درسی این دوره اعمال گردیده است .(پیریایی،1383) بنابر این ضرورت دارد که یک معلم در طراحی آموزشی تدابیری بیاندیشد تا شاگردان را با مفاهیمی که ارائه گردید آشنا نموده . و امکان بر هم زدن نظم کلاس را از دانش آموزان خاطی سلب نماید، همچنین ضروری است که محتوای کتب درسی با توجه به چگونگی آموزش و اعمال روش های تدریس فعال باز نگری گردد .
ج) فنون تدریس
تدریس به مجموعه اعمالی که معلم برای جلب توجه شاگردان به تدریس اثر بخش و کارآمد تر اجرا می نماید ، گفته میشود. آشنایی و آگاهی نسبت به فنون تدریس و اعمال آنها در کلاس درس توسط معلم ، باعث می شود،وی بدون استفاده از خشونت و تنبیه بدنی ، کلاس را مدیریت نموده و نظم را حاکم سازد ، از جمله فنون تدریس می توان موارد زیر را بر شمرد
1- تدبیر منفی
تدبیر منفی یکی از تکنیک های خانواده درمانی است و معلم به منظور ساکت کردن کلاس و یا جلب توجه دانش آموزان از آن استفاده می نماید بدین صورت که وقتی کلاس شلوغ میشود معلم طنین شادی صدای خود را کم کرده و بغض صدایش را افزایش می دهد و با این روش به کلاس نظم می بخشد.
2- کم وزیاد کردن تن صدا
به منظور جلب توجه شاگردان و وادار کردن آنها به گوش دادن ،معلم باید با صدای یکنواخت صحبت نکند، نوسانات صدای خود را کم و زیاد نماید تا دانش آموزان شنونده فعالی شوند.
3- حرکت های معلم
بین حرکتهای معلم وتوجه شاگردان رابطه مستقیم وجوددارد ، ( شعبانی،382) هر چه حرکات هدفمند معلم و حرکت کردن به آخر کلاس و بر گشتن و حرکات پایین کلاس معلم بیشتر باشد ، معلم بر کلاس مسلط تر خواهد داشت و شاگردان بیشتر به او توجه خواهند کرد ودر نتیجه یادگیری بهتر صورت میگیرد .
4- تاکید روی بعضی از مفاهیم و کلمات
" نگاه کنید ، دقت کنید " ، این کلمات خیلی مهمند و تکرار بعضی افعال و کلمات از جمله نکاتی است که به خاطر تاکید معلم ، توجه شاگردان را جلب می نماید.
5- اشارات معلم
بعضی از ایما ها و اشارات معلم ، باعث دقت بیشتر شاگردان می شود؛ حرکات دست ، چشم ،ابرو ، دهان ، انگشتان و سر ، مشتمل برا ین حرکات است .
6- مکث های به موقع و هد فمند
برخی معلمان در حین توضیح دادن و یا سخنرانی با مکث های به موقع حواس شاگردان را به مفاهیم جلب می نمایند، و سر و صدای دانش آموزان را کاهش می دهد. و کلاس را اداره می نمایند .
7- تشویق وتمجید دانش آموزان
یکی ازفنونی که به عنوان ابزاری موثر دراختیار معلمان می باشد ، تشویق و تمجید است؛ البته تمجید عملکرد شاگردان، با ارزش تر از تشویق آنان است ، زیرا تشویق شاگردان باعث به وجود آمدن آموزش و پرورش سود گرایانه می گردد. همچنین معلم می تواند با توجه به سن دانش آموزان از تقویت پته ای نیز بهره ببرد .ویا از کارتهای تلاش ، امتیاز و کارت جایزه بدین منظور استفاده نماید . استفاده ی فاصله ای و نسبی متناوب از این ابزار ،اثر بخشی آن را ارتقا می بخشد.
8- نگاههای معنی دار
گاهی نگاههای معنی دار معلم به دانش آموزی که به درس توجه ندارد و یا سروصدا می کند،باعث کاهش رفتار نا به جای او می گردد .همچنین با عصبانیت نگاه کردن به دانش آموزانی که برای کلاس مزاحمت ایجاد کرده اند ؛باعث می شود دانش آموز وادار شود به درس های معلم گوش دهد .
9-ضربه زدن به میز و صندلی
گاهی معلم با ضربه زدن به میز یا تابلوی کلاس ،توجه شاگردان به مطالب و مفاهیمی که ارائه می شود جلب می کند.
10-تدوین قانون و مقررات کلاس
تدوین قوانین کلاسی و تشریح آن برای دانش آموزان و آگاهی دادن به آنها باعث ایجاد نگرش می گردد و در نهایت موجب عملکرد مثبت فردی و گروهی می شود . لذا معلمان باید در تدوین مقررات کلاس به خصوص در روزهای اول دقت کافی داشته باشند.
نتیجه گیری
به طور خلاصه می توان گفت : به منظور ایجاد نظم و تغییر مدیریت کلاسی ، سه شرط لازم است ،و این شروط عبارتند از :
روش تدریس مناسب ،ویژگی های شخصیتی معلم و استفاده از فنون تدریس ،
هر کدام از موارد ذکر شده به صورت مهندسی شده و کاربردی، در این مقاله توصیف و تبیین گردید. در پایان پیشنهادهایی با توجه به مطالب ذکر شده ئر این مقاله ارائه می گردد؛
- تشکیل کارگاههای آموزشی و اجرای فنون تدریس به صورت علمی در این کارگاهها برای تمامی کسانی که با تدریس و به طور کلی آموزش سر و کار دارند.
- تشکیل دورههای ضمن خدمت به منظور آشنایی همه معلمان با روش های تدریس گوناگون ،تا معلمان بتوانند در مواقع ضروری آن روش ها را به کار گیرند .
- برگزاری همایش ،سمینارها و نشست های علمی و جلسات شورای معلمان می تواند فرصت بسیار مناسبی جهت بحث پیرامون انضباط کلاسی فراهم اورد.
- دعوت از افراد موفق برای ایراد سخنرانی در جلسات شورای معلمان پیرامون چگونگی مدیریت کلاس درس .
- تغییر محتوای کتب درسی با توجه به روش های فعال تدریس و ارائه ی محتوا براساس تفکر واگرا به جای تفکر همگرا به منظور در گیر کردن شاگردان با مطالب و کمرنگ کردن روش های تدریس سنتی .
- تبیین ویژگی های یک معلم نمونه از نظر شخصیتی و اخلاقی و ارائه ی الگو های مناسب توسط گرو ههای آموزشی ، رسانه ها و آموزش و پرورش و استخدام معلمانی با ویژگی های شخصیتی مناسب .
- تقدیر از معلمانی که بدون تنبیه و خشونت به بهترین نحو ممکن کلاس درس خود را مدیریت مینمایندو تهیه ی فیلم و سی دی از الگو های تدریس این معلمین جهت استفاده ی سایر همکاران .
- اجرای طرح مربیگری همتا در مدارسی که بعضی معلمین در اداره کلاس مشکل دارند.
- اجرای طرح تصمیم گیری دلفی و سیستم گروهی اسمی به منظور نظر سنجی از همه ی همکاران جهت مدیریت کلاس درس و برگزاری دوره ی بیست ساعته ی کوتاه مدت ضمن خدمت پیرامون شیوه ها ی مدیریت کلاس برای کلیه معلمان .
- تحقیق پیرامون موضوع و شیو ه های مناسب مدیریت کلاس در مقاطع تحصیلی ابتدایی ، راهنمایی و دبیرستان .
- چاپ و نشر خلاصه تحقیقات انجام شده به صورت اقدام پژوهی در خصوص موضوع مدیریت کلاس درس .
در پایان امید است مطالب ارائه شده در این مقاله مورد استفاده ی معلمان گران قدر این مرز وبوم قرار گیرد.
منابع و مآخذ
پیریایی ، حسین : بررسی راههای افزایش علاقه مندی دبیران استان لرستان با استفاده از روش های تدریس
جویس ،بروس وویل ،مارشا : الگوهای جدید تدریس، ترجمه بهرنگی ،محمد رضا ،نشر تابان ،1376
خلاق کار ،آموزش و پرورش استان لرستان ،1383
رئوفی ،حسین ،مدیریت ،رفتار کلاسی ،چاپ دوم ،انتشارات آستان قدس رضوی،1377
سرمد،غلامعلی ،:تدریس ، هنر معلمی ، انتشارات اشراق 1376
شعبانی ، حسن :مهارت های آموزش و پرورش ( روشها و فنون تدریس ) ، انتشارات سمت ، 1371
فتحی آذر اسکندر : روشها و فنون تدریس انتشارات دانشگاه تبریز 1382
قورچیان ، نادر قلی : جزیئات روش تدریس ، نشر دفتر همکاری های علمی بین المللی آموزش و پرورش 1379
